◄*

►*

▲**

Bijzinnen in het Nederlands

 

Door middel van voegwoorden, (betrekkelijke en vragende) voornaamwoorden en (vragende) bijwoorden kunnen zinnen gecombineerd worden.

Een combinatie van enkelvoudige zinnen heet een samengestelde zin.

De voegwoorden vallen uiteen in nevenschikkende voegwoorden en onderschikkende voegwoorden.

 

zin 1	zin 2	samengestelde zin
Jan leest graag.	Piet fietst veel.	Jan leest graag en Piet fietst veel.	nevenschikkend
het regent.	ik neem mijn paraplu mee.	omdat het regent, neem ik  mijn paraplu mee.	onderschikkend

Onderschikkende voegwoorden voegen twee enkelvoudige zinnen samen tot een zin waarvan het ene deel de hoofdzin en het andere deel, dat ingeleid wordt door het voegwoord, de bijzin heet.

Een bijzin kan ook ingeleid worden door een betrekkelijk voornaamwoord. Een dergelijke bijzin wordt een bijvoeglijke oftewel betrekkelijke bijzin genoemd. ¹)

ik lees het boek dat jij me gaf.

'Dat' is hier het betrekkelijk voornaamwoord en het verwijst naar 'het boek' in de hoofdzin. 'Het boek' is dan het antecedent: het object in de hoofdzin waarnaar verwezen wordt.

De bijzin kan ook een vorm aannemen waarbij in de hoofdzin niet meer een antecedent staat maar waarbij de bijzin in zijn geheel de rol in de hoofdzin gaat spelen van het achterwege gelaten antecedent.

ik lees wat jij me gaf.

ik lees het boek.

'Wat' is hier een onbepaald betrekkelijk voornaamwoord. Men spreekt over een bijzin met ingesloten antecedent: het antecedent ligt besloten in de bijzin.
Een dergelijke bijzin heet een complementszin: de bijzin vormt een aanvulling (complement) op de hoofdzin.
In het voorbeeld kan 'wat jij me gaf' vervangen worden door 'het boek'. Omdat 'het boek' het lijdend voorwerp in de zin is, wordt deze complementszin een lijdendvoorwerpszin genoemd.

Kortweg: als er in een zin twee vervoegde werkwoordsvormen zijn, dan er sprake is van een hoofdzin en een bijzin.

De belangrijkste sooorten bijzinnen zijn:

- bijvoeglijke ofwel betrekkelijke bijzinnen ¹)

ik lees het boek dat jij me gaf.

- complementszinnen, waaronder bijzinnen van de indirecte rede

ik zal nooit vergeten wat hij voor me heeft gedaan.	complementszin
hij zegt dat hij morgen langskomt.	indirecte rede

- bijwoordelijke bijzinnen.

omdat het regent, neem ik een paraplu mee.

 

Bijwoordelijke bijzinnen vervullen in de zin dezelfde rol als een bijwoordelijke bepaling.

Bijwoordelijke bijzinnen vallen uiteen in:

- bijzin van tijd, temporele bijzin

toen het droog was, ging ik op pad.

- bijzin van reden en oorzaak, causale bijzin

omdat het regent, neem ik een paraplu mee.

- voorwaardelijke bijzin, conditionele bijzin

als jij ook mee gaat, hebben we twee paraplu's nodig. 2)

- bijzin van doel, finale bijzin

ik neem mijn paraplu mee, om niet nat te worden. ik neem mijn paraplu mee, opdat ik niet nat word.

- gevolgaanduidende bijzin, consecutieve bijzin

er lag 's morgens nog veel sneeuw, zodat velen te laat op hun werk kwamen.

- toegevende bijzin, concessieve bijzin

ook al regent het, neem ik een paraplu mee

 

- bijzin van plaats

hij bleef liggen waar hij viel.

 

- bijzin van omstandigheid

terwijl zijn hoofd gloeide van de de koorts, bleef hij maar werken.

 

- bijzin van beperking

voor zover ik haar ken, lijkt ze me wel aardig.

 

Nb. Er zijn verschillende soorten bijzinnen die niet ingeleid worden door een voegwoord:

- gesubstantiveerde bijzin

eerlijk delen voorkomt ruzie.

- indirecte rede en indirecte vraag

hij zegt dat hij niet kan komen.

hij vraagt of je morgen langskomt.

'dat hij niet kan komen' resp. 'of je morgen langs komt' is hier lijdend voorwerpszin. Immers, als deze bijzin vervangen wordt door bijvoorbeeld het woord 'niets' dan ontstaat de zin 'hij zei niets' resp. 'hij vraagt niets', waarin 'niets' het lijdend voorwerp is. En dus is dit een speciaal geval van een complementszin.

- directe rede

hij zei: 'Ik ben je niet vergeten'.

'ik ben je niet vergeten' is hier lijdend voorwerpszin. Immers, als deze bijzin vervangen wordt door bijvoorbeeld het woord 'niets' dan ontstaat de zin 'hij zei niets', waarin 'niets' het lijdend voorwerp is. En dus is dit een speciaal geval van een complementszin.

- beknopte bijzin

hij wil weggaan.

Nb. Het Grieks kent dit soort beknopte bijzinnen niet.

- bijzin ingeleid door een tegenwoordig deelwoord

huilend om het verlies van zijn geliefde, ging hij heen.

Nb. Het Grieks maakt veelvuldig gebruik van deze vorm, die dan in het Nederlands vaak met een bijwoordelijke bijzin wordt weergegeven.

 

¹) Met de termen bijvoeglijke bijzin en betrekkelijke bijzin worden dezelfde soort bijzinnen aangeduid. Het verschil in naamgeving is erop gebaseerd dat een dergelijke bijzin dezelfde functie heeft als een bijvoeglijk naamwoord en wordt ingeleid door een betrekkelijk voornaamwoord.
Vergelijk: 'deze man die oud is' met 'deze oude man':
In de eerste zin is 'die' het betrekkelijk voornaamwoord; in de tweede zin is 'oude' het bijvoeglijk naamwoord.

²) Het voegwoord 'als' wordt in het Nederlands gebruikt zonder dat we ons er rekenschap van geven of de betekenis 'indien' / 'onder de voorwaarde dat' danwel de betekenis 'wanneer' / 'op het moment dat' bedoeld wordt. Daar komt nog bij dat bij de betekenis 'wanneer' vaak ook een zekere gevoelswaarde van 'indien' aanwezig is. Het Grieks maakt een strikt onderscheid tussen deze betekenissen.

 

Nb. Kennis van de diverse sooorten bijzinnen is van belang omdat in het Grieks de betrekkelijke voornaamwoorden in principe verbogen worden overeenkomstig het woord waarop ze betrekking hebben (het antecedent) en omdat in een aantal gevallen de verbuiging van het werkwoord (tijd en stam) in de bijzin afhankelijk is van het soort bijwoordelijke bijzin.