Bijwoordelijke bijzinnen
Bijwoordelijke bijzinnen vervullen dezelfde rol in de zin als de bijwoordelijke bepaling.
Vergelijk:
| Tegen de avond zag ik Jan ineens. |
| Toen de avond viel, zag ik Jan, zonder dat ik dat verwachtte. |
De bijwoordelijke bepalingen 'tegen de avond' en 'ineens' kunnen vervangen worden door de bijwoordelijke bijzinnen 'toen de avond viel' en 'zonder dat ik dat verwachtte'.
De bijzinnen in de tweede voorbeeldzin vervullen dezelfde rol als de bijwoordelijke bepalingen in het eerste voorbeeld. Daarom worden dergelijke bijzinnen bijwoordelijke bijzinnen genoemd.
Bijwoordelijke bijzinnen kunnen onderverdeeld worden in:
| bijzinnen van tijd | toen, terwijl, zolang als, nadat, totdat, voordat, zodra, wanneer, als1) |
| bijzinnen van reden en oorzaak | omdat, want2) , doordat, aangezien |
| bijzinnen van voorwaarde | als1), indien, tenzij, mits |
| bijzinnen van doel | opdat, om te ... |
| bijzinnen van gevolg | zodat, (zo ...) dat |
| bijzinnen van toegeving | hoewel, ook al, ondanks dat |
| bijzinnen van vergelijking | alsof, zoals, hoe ... des te, naarmate |
| bijzin van plaats | waar |
| bijzin van omstandigheid | terwijl, zonder dat, in plaats van dat |
| bijzin van beperking | behalve dat, voor zover |
1) Het voegwoord 'als' wordt in het Nederlands gebruikt zonder dat we ons er rekenschap van geven of het gaat om de betekenis 'indien'/'onder de voorwaarde dat' dan wel om 'wanneer'/'op het moment dat'. Daar komt nog bij dat bij de betekenis 'wanneer' vaak ook een zekere gevoelswaarde van 'indien' aanwezig is. Het Grieks maakt een strikt onderscheid tussen deze betekenissen: alleen wanneer de betekenis 'indien' is, wordt het voegwoord 'αν' gebruikt, anders 'όταν':
| αν βιαστείς, προλαβαίνεις το τρένο. | als je je haast, haal je de trein nog. | (onder de voorwaarde dat) |
| όταν βγούμε σε λίγο στην εθνική οδό, μπορούμε να πάμε πιο γρήγορα. | wanneer/als we dadelijk op de snelweg zijn, kunnen we harder rijden. | (op het moment dat) |
2) In het Nederlands is het voegwoord 'want' nevenschikkend. Dit blijkt uit de woordvolgorde die bij gebruik van 'want', in de hoofdzin en in de bijzin hetzelfde is. In het Grieks behoren de equivalenten (γιατί, διότι of επειδή) tot de onderschikkende voegwoorden en wordt de woordvolgorde, die toch al erg vrij is, niet door het gekozen voegwoord beïnvloed.
| επειδή ήταν πανάκριβο, δεν το αγόρασα. | ik heb het niet gekocht, want het was veel te duur. | (woordvolgorde hoofdzin en bijzin: onderwerp, persoonsvorm, overige zinsdelen) |
| επειδή ήταν πανάκριβο, δεν το αγόρασα. | ik het het niet gekocht omdat het veel te duur was. | (woordvolgorde bijzin: onderwerp, overige zinsdelen, persoonsvorm) |
Het verschil tussen de bijwoordelijke bijzinnen van tijd, reden, toegeving is op zich niet zo groot.
Als er zich een verschil voordoet is dat bijna altijd in de vervoeging van het werkwoord in de bijzin.
Daarom worden de diverse bijwoordelijke bijzinnen afzonderlijk besproken.