Bijzinnen in het Nederlands

Door middel van voegwoorden, (betrekkelijke en vragende) voornaamwoorden en (vragende) bijwoorden kunnen zinnen gecombineerd worden.

Een combinatie van enkelvoudige zinnen heet een samengestelde zin.

De voegwoorden vallen uiteen in nevenschikkende voegwoorden en onderschikkende voegwoorden.

zin 1	zin 2	samengestelde zin
Jan leest graag.	Piet fietst veel.	Jan leest graag en Piet fietst veel.	nevenschikkend
het regent	ik neem mijn paraplu mee.	omdat het regent, neem ik  mijn paraplu mee.	onderschikkend

Onderschikkende voegwoorden voegen twee enkelvoudige zinnen samen tot een zin waarvan het ene deel de hoofdzin en het andere deel dat ingeleid wordt door het voegwoord, de bijzin heet.

 

Onderschikkende voegwoorden leiden tot de volgende soorten bijzinnen:
- bijvoeglijke betrekkelijke bijzinnen

ik lees het boek dat jij me gaf.

- complementszinnen, waaronder bijzin van de indirecte rede

ik zal nooit vergeten wat hij voor me heeft gedaan.	complementszin
hij vraagt of je morgen langs komt.	indirecte rede

- bijwoordelijke bijzinnen.

omdat het regent, neem ik een paraplu mee.

Bijvoeglijke/betrekkelijke bijzinnen vormen een toelichting op een woord of woordgroep die vaak ook met een bijvoeglijke bepaling had kunnen worden gegeven.
Bijvoeglijke/betrekkelijke bijzinnen vallen uiteen in bijzinnen met antecedent en bijzinnen met ingesloten antecedent.

Complementszinnen nemen als bijzin in zijn geheel de rol over van een zinsdeel, meestal het onderwerp of lijdend voorwerp.

Bijwoordelijke bijzinnen vervullen in de zin dezelfde rol als een bijwoordelijke bepaling.

Bijwoordelijke bijzinnen vallen uiteen in:
- temporele bijzin, bijzin van tijd

toen het droog was, ging ik op pad.

- causale bijzin, bijzin van reden en oorzaak

omdat het regent, neem ik een paraplu mee.

- conditionele bijzin, voorwaardelijke bijzin

als jij ook mee gaat, hebben we twee paraplu's nodig..

- finale bijzin, bijzin van doel

ik neem mijn paraplu mee, om niet nat te worden. ik neem mijn paraplu mee, opdat ik niet nat word.

- consecutieve bijzin, gevolgaanduidende bijzin

er lag 's morgens nog veel sneeuw, zodat velen te laat op hun werk kwamen.

- concessieve bijzin, toegevende bijzin

ook al regent het, neem ik een paraplu mee.

- bijzin van plaats
 

waar ik vroeger gewoond heb, staat nu een kantoorgebouw.

- bijzin van omstandigheid

terwijl hij doodziek was, bleef hij toch doorwerken.

- bijzin van beperking

voorzover ik haar ken, lijkt ze me wel aardig.

 

¹) Het voegwoord 'als' wordt in het Nederlands gebruikt zonder dat we ons er rekenschap van geven of de betekenis 'indien'/'onder de voorwaarde dat' danwel de betekenis 'wanneer'/'op het moment dat' bedoeld wordt. Daar komt nog bij dat bij de betekenis 'wanneer' vaak ook een zekere gevoelswaarde van 'indien' aanwezig is. Het Grieks maakt een strikt onderscheid tussen deze betekenissen.

 

Nb. Er zijn verschillende soorten bijzinnen die niet ingeleid worden door een voegwoord:

- gesubstantiveerde bijzin

eerlijk delen voorkomt ruzie.

 

- directe rede

hij zei: 'Ik ben je niet vergeten'.

'ik ben je niet vergeten' is hier lijdend voorwerpszin. Immers, als deze zin vervangen wordt door bijvoorbeeld het woord 'niets' dan ontstaat de zin 'hij zei niets', waarin 'niets' het lijdend voorwerp is.

- beknopte bijzin

hij wil weggaan.

Nb. Het Grieks kent dit soort beknopte bijzinnen niet.

 

- bijzin ingeleid door een tegenwoordig deelwoord

huilend om het verlies van zijn geliefde, ging hij heen.

Nb. Het Grieks maakt veelvuldig gebruik van deze vorm, die dan in het Nederlands vaak met een bijwoordelijke bijzin wordt weergegeven.